Tuvalu

kemasi Wikipedia
Tuvalu (kukka)
flag
vinecikan
Paketu nakukka 《Tuvalu mo te Atua》
Kai
kai nakukka Tinuvaluan
vecik nakukka Rumazi
sihu
vusam na mamazangiljan Elizabeth II
sihuciu Enele Sosene Sopoaga
lipuinciu Date Chūichi kati Tadamori Ōshima
kadjunangan
penuljat 26 [1]
pana
Gini & HDI&GDP
Gini (2014)
HDI (2014)
GDP 39000000
caucau
penuljat 11,052 [2]
zuku pulinisia

pasanavalj taza ljavek a pasivik (taipingyang) aicu a tuvalu (ayain a tinuvaluan). pinaljavakan izua siva a maretimaljimalji a kadjunangan nua sihu a tuvalu i tua ljavek. namasan vecekad tua hawaii katua australia. a i pasakacedas tua tukelau (Tokelau). a i pasakacedas a navalj tua samua (Samoa) katua walis katua vutuna (Wallis and Futuna). a i pasanavalj tua vidji (Fiji). a i pasaviri tua kiribati. a i pasakaledep a navalj tua kadjunangan nua santa cruz katua vanuatu. a i pasakaledep a viri tua nauru. mavan 10,507 aicu sinisupuan tua caucau nua tuvalu a vavecikan ka 2017 a caviljan.[3] sasusuan aicu a 26 km² tua pasalavaan a pinaljavakan nua tuvalu a kadjunangan.

katjaisangas a kaizuazua a caucau a pulinisiyan (Polynesians) imaza a kadjunangan nua tuvalu ka 3000 a qadjav a tjaisangas i caviljan.[4] kasicuayan a tjaisangas a djinaljun na caucau se iyurupu (Europe), sipacacikel na caucau a pulinisiyan a varukur niamadju taza matjalialiaw a kadjunangan i pasaljavek imaza.[5]

pasemalaw a kisanvenaruvarung tu sekaumaljan na caucau a pulinisiyan a kemasi tua samua (Samoa) katua tunga (Tonga) a pasakadjunangan na tuvalu imaza, tazua semekez tiamadju a makavarukur. saka kemasimaza tiamadju a vaik tua zumanga kadjunangan nua pulinisiyan i tua melanisiya (Melanesia) katua mikerunisiya (Micronesia) katjaivililj.[6][7][8]

katjaisangas a mangetjez ti alevaru de mendana (Álvaro de Mendaña) a se spain (Spain) a rusansalimaliman tua makavarukur tu a pasaljavek i maza ka 1568 a caviljan, tazua kineljang nimadju tu izua kadjunangan nua nui (Nui) imaza.

sangasangasan a pinapungadan a kadjunangan nua eilis (Ellice's Island) taza kadjunangan nua vunavuti (Funafuti) ka 1819 a caviljan. sa siayaya ni aliksander (Alexander George Findlay) a rusanvenaruvarung tua ljaljavekan aicu a eilis tua matjasiva a kadjunangan katjaivililj. katjaivililj a qadjav a caviljan a kemasi tua 1850 a patje 1900 a caviljan, na kiljavarananga a "seminamalji a briten (Great Britain)" a paljavak tua kadjunangan nua eilis (Ellice) tu pasemalaw tua kuletjan niamadju i tua ljavek a pasivik, ayatua pinavecikan nau seminamalji a briten djermany (Germany).[9]

kadjunangan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

izua maretimaljimalji a kadjunangan nua tuvalu a i pasaljavek.
a i pasaljavek aicu a i vunavuti (Funafuti)

pinaljavakan nua sihu a tuvalu a matjasiva a kadjunangan izua nanumanga (Nanumanga), niutaw (Niutao), niulakita (Niulakita), vunavuti (Funafuti), nanumiya (Nanumea), nui (Nui), nukuvetaw (Nukufetau), nukulaelae (Nukulaelae) katua vaitupu (Vaitupu).[10]

cinalivatan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

kasicuayan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

taza vinaruvarungan a tja sinikeljang a sekaumaljan nua cuacau a tuvalu tu kaizuazua imaza i pasaljavek a pasivik katjaisangas a 3000 a caviljan. kinelialiaw a caucau a pulinisiya a makavarukur tu pacacikel tjaizua samua (Samoa), tunga (Tonga), katua zumanga a kadjunangan i tua ljavek imaza,[11] tazua katjaisangasan a mangetjez a caucau se erop. patjara aicu a matjasiva a vuguvug, kinaizuan a alu a vuguvug nua caucau a tuvalu. manasika tja kineljang aza pinapungadan a tuvalu aza siaya tua kinateveteveljan a matjalu nua kai a tuvalu.

sihu[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

cuntung[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

sika ngadan zikan
1 Toaripi Lauti 1978.10.1
- 1981.9.8
2 Tomasi Puapua 1981.9.8
- 1989.10.16
3 Bikenibeu Paeniu 1989.10.16
- 1993.12.10
4 Kamuta Latasi 1993.12.10
- 1996.12.24
5 Bikenibeu Paeniu 1996.12.24
- 1999.4.27
6 Ionatana Ionatana 1999.4.27
- 2000.12.8
6' Lagitupu Tuilimu 2000.12.8
- 2001.2.24
7 Faimalaga Luka 2001.2.24
- 2001.12.14
8 Koloa Talake 2001.12.14
- 2002.8.2
9 Saufatu Sopoanga 2002.8.2
- 2004.8.27
10 Maatia Toafa 2004.8.27
- 2006.8.14
11 Apisai Ielemia 2006.8.14
- 2010.9.29
12 Maatia Toafa 2010.9.29
- 2010.12.24
13 Willy Telavi 2010.12.24
- 2013.8.1
14 Enele Sosene Sopoaga 2013.8.1.
- tucu

paljavakan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

  • Nui
  • Nukufetau
  • Nukulaelae
  • Vaitupu
  • Niulakita
  • Niutao
  • Nanumaga

kinakaian[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

nua tuvalu a kuka a kinakaian aicu a kai a tuvalu katua kai a amilika. mamaw aicu a kai a tuvalu a sinikudan tua kinakaian a pulinisiyan, matu izua kai a hawai (Hawaiian), kai a mauri (Māori), kai a taitiyan (Tahitian), kai a rapa nui (Rapa Nui), Samoan katua Tongan.[12] saka, siayaya aicu a kai a tuvalu namaya tua kinakaian nua qinaljan nua pulinisiyan i mikrunisiya (Micronesia) katua i pasaviri a vecekad tua melanisiya (Melanesia).

avan a sikiljavaran a kai a tuvalu nua masantalj a caucau i tuvalu. ljakua izuanga ta kai matu aza kai a gilebetis (Gilbertese) a sinikiljavaran nua caucau i nui (Nui).[13][14] sinipaljavak nua sihu aicu a kai nua amilika i tuvalu. ljakua inika ljemita tua qadaw a sikiljavaran nua caucau aza kai nua amilika imaza.

kinatuluan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

kakedriyan a i tuvalu.

kinacaquan nua caucau a 99% tua vinecikan nua kai i tuvalu (aicu a sasupuan nua i kacaviljan a 2002).[15]

kakudakudan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

kakanen[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

senay katua zian[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

fakaseasea, fakanau katua fatele aicu a sinansenay a sinikudan nua caucau a tuvalu.

sipacacikelan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

aicu a gungkang a manuvulaw (Manu Folau).

a qadjav a 8 km a kinalaruqan nua djalan izua i tuvalu.[16] amin azua djalan a vunavuti (Funafuti) na sinan djalan kacaviljan a 2002. ljakua patjara zumanga a djalan, inianan a sinandjalan tucu. neka a djalan nua kisiya imaza i tuvalu.

amin aicu a puvarukuran a vunavuti (Funafuti) a namasantalj a ljaljevavavan tua varukur i tuvalu. sipacacikecikel aicu a gungkang a masandrusa. izua gungkang a nivagi a sikamasantjelulj (Nivaga III) katua gungkang a manuvulaw (Manu Folau). maqati tjen a makavavaw taicu a gungkang a drusa a pacacikel a kemasi tuvalu a suva (Suva), vidji (Fiji) katua vunavuti (Funafuti) a sema zuma a vuguvug (kadjunangan i vecekadan tua ljavek nua i tuvalu). pinapusaladj a sihu a tuvalu nua taiwan i kacaviljan a 2020, vineli aicu a pinaka muitiva (Moeiteava) a gungkang a tjatjevavavan nua sisan umaq.[17]

amin aicu a puhikukiyan a vunavuti (Funafuti) a namasantalj a ljaljevavavan tua hikuki i tuvalu tucu. sipacacikelan izua makatjelulj a hikuki nua vidji kahikukian (Fiji Airways) a kemasi tua suva a patje vunavuti (Funafuti).

kasizuan[remasudj ta vincikan | tinagiljang a remasudj ta vincikan]

  1. https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/tv.html%7Ctitle=CIA
  2. https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/tv.html%7Ctitle=CIA
  3. https://www.citypopulation.de/en/tuvalu/
  4. Howe, Kerry (2003). The Quest for Origins. New Zealand: Penguin. pp. 68–70. ISBN 0-14-301857-4.
  5. Bellwood, Peter (1987). The Polynesians – Prehistory of an Island People. Thames and Hudson. pp. 39–44.
  6. Bellwood, Peter (1987). The Polynesians – Prehistory of an Island People. Thames and Hudson. pp. 29 & 54.
  7. Bayard, D.T. (1976). The Cultural Relationships of the Polynesian Outliers. Otago University, Studies in Prehistoric Anthropology, Vol. 9.
  8. Kirch, P.V. (1984). The Polynesian Outliers. 95 (4) Journal of Pacific History. pp. 224–238.
  9. https://en.wikisource.org/wiki/Treaty_between_Great_Britain_and_Germany_relating_to_the_Demarcation_of_the_Spheres_of_Influence
  10. https://www.nature.com/articles/s41467-018-02954-1
  11. Howe, Kerry (2003). The Quest for Origins. New Zealand: Penguin. pp. 68, 70. ISBN 0-14-301857-4.
  12. https://www.omniglot.com/writing/tuvaluan.htm
  13. https://www.omniglot.com/writing/tuvaluan.htm
  14. https://www.ethnologue.com/country/TV/languages%7Ctitle%3DTuvalu%7Cwork%3DEthnologue
  15. https://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2016/12/31/Tuvalu-2010-Article-IV-Consultation-Staff-Report-Public-Information-Notice-on-the-Executive-24632
  16. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/tuvalu/
  17. https://web.archive.org/web/20210807120850/https://tuvaluparadise.tv/2021/01/29/lct-moeiteava-christened-and-commissioned/